چرا ایام اعتکاف ۳ روز است؟

هر ساله روز سیزدهم رجب آغاز ایّام البیض است و اعتکاف انجام می‌شود. آیا زمان پیامبر نیز چنین بود؟ آیا حدیث یا سندی در این باره آمده است؟

در مورد ایّام البیض روایاتی وارد شده است از جمله:

پیامبر(ص) فرمود: «هنگامی‌که حضرت آدم، خدا را نافرمانی کرد، او را از عرش خود دور ساخت. او گریست و جبرئیل آدم را به زمین آورد، در حالی که سیاه شده بود. ندایی از آسمان شنید که روزه بگیر. آدم در آن روز ـ سیزدهم ماه بود ـ روزه گرفت و بدن او سفید شد. به این جهت، این سه روز از هر ماه را ایّام البیض می‌نامند. سپس منادی ندا داد: ای آدم ! این سه روز را برای تو و فرزندانت قرار دادیم. هر کس این سه روز در هر ماه را روزه بگیرد، مانند این است که تمام عمرش را روزه گرفته است».(۱)

مرحوم صدوق (ره ) می‌گوید: «علت این که این سه روز از هر ماه را ایّام البیض می‌نامند، این است که شب‌های این ایام روشن است».(۲)

بنابراین ایام البیض به ۱۳و ۱۴و ۱۵هر ماه گویند و روزه گرفتن در این سه روز فضیلت دارد. فضیلت روزه این سه روز در ماه رجب بیشتر است. در این زمینه روایت ام داوود از امام صادق (ع)را نقل می‌کنیم.

ام داوود (فاطمة دختر عبداللّه بن ابراهیم ) در فراق فرزندش داوود که توسط حکام بنی عباس دستگیر شده بود و مدت ها در زندان و سختی و از مادرش دور بود، روزی خدمت امام صادق (ع) رسید. امام به او فرمود: چه خبر از داوود داری؟ ام داوود گفت: دیگر از او ناامید شده و خبری از او ندارم. خیلی علاقه دارم او را ببینم. شما دعا بفرمایید او نجات یابد.

حضرت فرمود: ماه رجب فرا رسیده است. ماهی مبارک و محترم است و دعا در آن مستجاب است. روز ۱۳و ۱۴و ۱۵که ایّام البیض است، روزه بگیر و در روز پانزدهم غسل کن و... اعمال مفصّلی به نام اعمال ام داوود، در مفاتیح الجنان در اعمال ماه رجب ذکر شده است.

ام داوود می‌گوید: آن اعمال را انجام دادم و داوود از زندان آزاد شد و خدمت امام صادق رسید.(۳)

روزه گرفتن و اعتکاف در ۱۳و ۱۴و ۱۵ هر ماه، از فضیلت خاصی برخوردار است و در ماه رجب شاید فضیلت بیشتری داشته باشد. و اگر چه سیزدهم رجب (ابتدای ایام البیض) مصادف با ولادت حضرت علی علیه السلام است ؛ ولی ایام البیض وآداب مربوط به آن، مرتبط با ولادت ایشان نیست.

پی‌نوشت‌ها:

۱. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۹۴، ص ۹۷.
۲. همان، به نقل از علل الشرایع، ج ۲، ص ۶۷.
۳. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۹۴، ص ۴۳.

کدام پیامبر در بیت المقدس اعتکاف کرد؟

کسی به درستی نمی‌داند که این عبادت، از چه زمانی آغاز و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل گیری چه چیزهایی بوده است. اما با توجه به آیه ۱۲۵ سوره بقره مبنی بر «و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان از هرگونه آلودگی تطهیر کنند» (۱)، می‌توان نتیجه گرفت که اعتکاف در ادیان پیش از اسلام وجود داشته است (۲) و عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می‌شده. و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می‌ورزیدند.

لذا ابراهیم و اسماعیل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. بیت المقدس از مکان هایی بود که همواره عده زیادی از انسان ها، برای اعتکاف در آن گرد می‌آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می‌شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (ع) بود. (۳)

حضرت سلیمان (علیه السّلام) در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال و دو سال، یک ماه و دو ماه وکمتر و بیشتر اعتکاف می‌کرد و آب و غذا برای آن حضرت فراهم می‌شد و او در همان جا به عبادت می‌پرداخت. (۴)

مرحوم مجلسی به نقل از مرحوم طبرسی آورده است: براستی سلیمان همیشه در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال و دو سال، یک ماه و دو ماه، کمتر و بیشتر، اعتکاف می­کرد و غذا و آب خود را به آنجا می‌برد و به عبادت می‌پرداخت. (۵)

پی‌نوشت‌ها:

۱. ناصر مکارم شیرازی، تفسر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة،۱۳۷۴، ج۱، ص ۴۴۷.
۲. جمعی از نویسندگان، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مر کز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص ۳۵۵.
۳. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج‌۱۴، ص‌۱۴۱
۴. همان
۵. همان

چه آیاتی در قرآن کریم، درباره مراسم اعتکاف و آداب آن ذکر شده است؟

آیاتی که درباره اعتکاف نازل شده، عبارت است از:

«...وَ عَهِدْنَآ إِلَی إِبْرَ هِیمَ وَ إِسْمَـعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّـآئـِفِینَ وَ الْعَـکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ؛ (۱) و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید.»

این آیه شریفه اشاره دارد به پیمانی که خداوند متعال از حضرت ابراهیم علیه‌السلام و فرزند بزرگوارش گرفته است تا خانه خدا را برای طواف کنندگان و کسانی که در آن جا می‌خواهند معتکف شوند پاکیزه کنند.

۲. «... وَأَنتُمْ عَـکِفُونَ فِی الْمَسَـجِدِ...؛ (۲)... و در حالی که در مساجد مشغول اعتکاف هستید...» در این آیه شریفه چهار دستور الهی بیان شده است؛ از جمله آن چهار حکم، انجام دادن واجبات و مستحبات و ترک کردن برخی مباحات در حال اعتکاف در مساجد است.

چنان که مشخص است، آیه اول، مسئله اعتکاف را در مسجدالحرام و اطراف خانه خدا و آیه دوم، اجرای این عمل الهی را در کلیه مساجد بیان کرده است.

آنچه در قرآن کریم درباره اعتکاف مشاهده می‌شود، کلی است. جزئیات مراسم اعتکاف و آداب آن در روایات و کتب فقهی بیان شده است.

ضمناً آیات ۹۰، طه؛ ۱۳۸، اعراف؛ ۵۱ تا ۵۳، انبیاء؛ ۶۹ تا ۷۴، شعراء؛ مسئله اعتکاف را درباره بت پرستان ـ که حاکی از جمع شدن به دور بتان و انجام دادن مراسم بت پرستی است ـ بیان می‌کند.

اعتکاف، از نظر معنای لغوی، به معنای «محبوس ماندن» و «مدت طولانی در کنار چیزی بودن» است، ولی وقتی به عنوان یک عبادت از آن یاد می‌شود، مقصود، «ماندن در مسجد برای عبادت» است که دارای احکام و آداب مخصوصی است، از جمله آن که این مدت دست کم باید سه روز باشد و در آن سه روز، روزه گرفته شود و یک سری رفتارها و عادات نیز باید ترک شود.(۳)

اسلام با رهبانیت و کناره گیری از اجتماع، سخت مخالف است و حدیث مشهور: «لا رهبانیة فی الاسلام؛ در اسلام رهبانیت نداریم.» (۴)

شاهد این مطلب است، ولی با توجه به نیاز انسان، به خلوت کردن با خدای خود، آن را به گونه‌ای صحیح و پسندیده، مورد توجه قرار داده است و برنامه هایی برای او در این زمینه ترتیب داده است که از خلوت بسیار ساده و مختصر نماز، شروع می‌شود و با خلوت شبانه ـ که برای نماز شب و مناجات شبانه پیشنهاد شده و کمی‌از خلوت های اوقات نماز، طولانی تر و دارای آداب بیش تری است ـ ادامه می‌یابد: «وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِی نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا؛ (۵) و پاسی از شب را ]از خواب برخیز و[ قرآن ]و نماز[ بخوان. این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است که پروردگارت تو را به مقامی‌در خور ستایش برانگیزد.» این سیر تکاملی در برنامه خلوت، پس از تهجد شبانه، با خلوت اعتکاف که دست کم سه روز ادامه می‌یابد، کامل می‌شود که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) نیز بر همین اساس، دهه هایی را از برخی ماه ها، مانند ماه رمضان در مسجد اعتکاف می‌کردند. (۶)

با بیان این مطالب، فلسفه برنامه اعتکاف روشن می‌شود و با توجه به این مطلب است که انسان می‌تواند برنامه اعتکاف را هر چه پربارتر نماید، زیرا می‌فهمد غرض از این گونه خلوت گزینی ها، توسعه و تعمیق توجهات خود به خداوند متعال است؛ به همین جهت است که اگر هر چه از چیزهایی که بین او و توجه به خدا فاصله می‌اندازد، بکاهد، از اعتکاف، بهره بیش تری می‌برد؛ مانند: کم خوردن و آشامیدن، توجه بیشتر به عبادات درحال اعتکاف. در عین حال چون خداوند متعال نخواسته است، شخص مسلمان، ارتباطش از جامعه قطع شود؛ به همین منظور، به او اجازه داده است در ایام اعتکاف، برای انجام وظایف ضروری و عاطفی از مسجد خارج شود؛ اموری مانند: عیادت مریض، تشییع جنازه، تهیّه غذا و لباس مورد نیاز و.... (۷) خلاصه آن که انسان باید به گونه ای اعتکاف کند که خدا از او می‌خواهد و احکامش در رساله ها و کتاب ها موجود است، نه آن گونه ای که سلیقه و یا احساسات او ایجاب می‌کند.

پی‌نوشت‌ها:

۱. سوره بقره،آیه ۱۲۵ .
۲. سوره بقره، آیه ۱۸۷.
۳. تفسیر نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران، ج ۱، ص ۶۴۹، نشر دارالکتب السلامیة.
۴. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۶۵، ص ۳۱۹، نشر وفاء بیروت.
۵. سوره اسراء، آیه ۷۹.
۶. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، ص ۴۰۸، نشر مؤسسه انتشارات عصر ظهور.
۷. عروة الوثقی، سید یزدی، ج ۲، ص ۲۵۵، نشر مؤسسه علمی.

چرا اعتکاف باید در مساجد جامع انجام شود؟ مساجد جامع چه تفاوتی با مساجد دیگر دارد؟

اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد نه مسجد محلّه؛ زیرا در این باره روایاتی از ائمه معصومین(ع) وارد شده است. به عنوان نمونه، در روایتی امام جعفر صادق(ع) فرمود: «لا یکون اعتکاف ألاّ بصومٍ و لا اعتکاف الاّ فی مسجد تجمع فیه...؛ اعتکاف با روزه گرفتن و مسجدی که در آن جماعت جمع شوند (مسجد جامع) تحقق پیدا می‌کند».(۱)

تفاوت مسجد جامع با مساجد دیگر: مسجد جامع، مسجدی است که منسوب به محلّه یا بازار و مانند آن نباشد و محلّ اجتماع عموم مسلمانان شهر یا روستا باشد. از جمله امتیازات این مسجد، آن است که اعتکاف به این مسجد اختصاص دارد و نماز در آن معادل است با صد نماز که در خانه گزارده شود. در روایتی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) فرمود: «نشستن در مسجد جامع افضل است از نشستن در بهشت، چرا که نشستن در بهشت به دلخواه انسان است ولی نشستن در مسجد برای خشنودی خدا است».(۲)

پی‌نوشت‌ها:

۱. بحارالانوار، محمد باقر مجلسی(ره)، ج ۹۴، ص ۱۲۸ - ۱۳۰،
۲. سید مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج ۹، ص ۳۵۲